„Wierzba Estery” Sala / Sniderman / Sala – wystawa

Wystawa prezentuje artefakty i dokumentację z archiwum projektu Wierzba Estery, łącząc warstwy historyczną, kulturową i osobistą, zacierając granice między badaniami prywatnymi, artystycznymi i akademickimi. Wątki narracyjne rozciągają się w przestrzeni galerii wokół centralnie ustawionej wierzby białej.

Wystawę rozpoczyna zdjęcie przerzedzonej trawy z odręczną notatką “miejsce po wierzbie, Chrzanów, 2021, Dawny Plac Estery”. Narracja rozrasta się, prowadząc przez materiały archiwalne Placu Estery w Chrzanowie dotyczące zarówno jego zabudowy, jak i wspomnień, wyobrażeń jego dawnych i obecnych bywalców oraz ich potomków.

Obok skanu dokumentu założycielskiego Wielkiej Synagogi, fotografii jej zburzenia w 1973, niedawnej rozbiórki domu modlitw, czy wydarzeń upamiętniających likwidację getta chrzanowskiego wiszą relikwiarze miasta – kolaże z tynkami kamienic chrzanowskich, fragmentami wierzb, styropianem, maskami FFP2 – a także wideo epistolarne, nagrania świadectw i rozmów ze spotkań z dawnymi i obecnymi mieszkańcami oraz osobami zaangażowanymi w pielęgnowanie pamięci o społeczności żydowskiej miasta, zdjęcia rodzinne, kalendarz z Chrzanowa, list do babci Estery.

Na wystawie spotykają się historie dwóch rodzin, mieszkających w pobliżu Placu, ale w różnym czasie: rodzina Salów i Wasserteilów, które poznały się w trakcie projektu.

Rodzina Wasserteilów mieszkała w Chrzanowie do czasu eksterminacji żydowskiej ludności miasta. Abraham Wasserteil był prawdopodobnie ostatnim żydowskim mieszkańcem Chrzanowa, który jako chłopiec ukrywał się w murach budynku po ostatnich deportacjach. Przeżył. Znaczna część jego rodziny, w tym matka Estera, została zamordowana w Auschwitz.

Rodzina Salów, która przez trzy pokolenia zamieszkiwała budynek przy dawnym Placu Estery, po raz pierwszy wprowadziła się tam po wojnie w 1948 roku. Wojciech Sala, ojciec Kasi i Marty, wspominał wyburzenie synagogi, którego był świadkiem, podkreślał dziedzictwo miejsca, w  którym żyją. Poinformował Martę o ścięciu starej wierzby i pomógł w zainicjowaniu tego projektu.

Oboje Abraham i Wojciech wnieśli ogromny wkład w etyczny, estetyczny i społeczny rozwój, treść i formy projektu Wierzba Estery. Wojciech zmarł kilka miesięcy przed otwarciem wystawy. 94-letni Abraham, po tym jak ogłosił, że już nigdy nie będzie podróżował, dowiedziawszy się o projekcie od swojej najmłodszej córki, zdecydował się na podróż z rodziną z Izraela/Palestyny, aby zasadzić z nami drugą wierzbę, Wierzbę Estery.

W wystawę wpleciony jest cykl wierszy odzwierciedlających proces powstawania projektu, artykułujących pewien rodzaj żydowskiej teologii, napisanych na papierze kąpanym w wywarze z kory wierzby.

Wspólne praktyki kulturowo-medyczne społeczności żydowskich i słowiańskich z zastosowaniem wierzb stanowią tutaj ważny punkt odniesienia. Instalacja z wiszącymi słoikami prezentuje odręczne notatki opowiadające o tradycyjnych przepisach i rytuałach, a szkło słoików powiększa zapiski i fragmenty opisywanych materiałów jak na przykład pukiel włosów dziecka czy strzępy kory wierzby. Pod słoikami, w okręgu wyznaczonym liną, stoi mała niebieska beczka wypełniona cichą wodą, zaczerpniętą z pobliskiej Wisły w noc poprzedzającą wernisaż. W rogu na stole ustawiono puste słoiki na „Cichą/Milczącą Wodę”, której znaczenie przybliża tekst Dr. Marka Tuszewickiego.

3 lipca 2022 puste słoiki zostaną napełnione, wierzba wróci na Plac Estery, a chętni udadzą się do Chrzanowa towarzysząc jej w adaptacji i wzmacniając milczącą wodą.

Wystawa zamyka pewien etap projektu, ukazuje proces twórczy od momentu jego zainicjowania w 2018 roku, poprzez poszukiwanie śladów pamięci w mieście, zbieranie wspomnień jego współczesnych i dawnych mieszkańców, badania nad historią, symboliką i leczniczymi właściwościami wierzby białej, kończąc na przygotowaniu i zaproszeniu publiczności do aktywnego udziału w happeningu – ceremonii zasadzenia nowego drzewa – tytułowej Wierzby Estery – na dawnym Placu Estery w Chrzanowie, w miejscu, w którym stała, wyburzona w latach 70-tych, Synagoga Wielka.

Na tym jednak projekt się nie kończy. Gest zasadzenia Wierzby Estery wzmocnił potrzebę współpracy pomiędzy lokalnymi, regionalnymi i diasporycznymi środowiskami oraz instytucjami na rzecz kontynuowania pielęgnacji dziedzictwa żydowskich obywateli Chrzanowa i przeplatających się tradycji odmiennych społeczności, które żyły, żyją i/lub będą żyć w mieście razem w przyszłości. Wierzba Estery zachęca do aktywnego uczestnictwa w praktykach nieinwazyjnego, zielonego upamiętniania miejsc wspólnego, traumatycznego dziedzictwa.

Więcej o happeningu sadzenia wierzby Estery tutaj: Wierzba (grób), która zna ściętą wierzbę (żałobnicę), która znała wykorzeniony plac (kobietę) aut. Robert Yerachmiel Sniderman (The Hopkins Review, 2023).