Back to news 
Grzechotki, galeria wiosenna, Muzeum Etnograficzne w Krakowie. Zdjęcie: Erica Lehrer.
Gdzie kończy się jedna kultura, a zaczyna druga? W jaki sposób przedmioty łączą i dzielą społeczności? Jak sąsiedzi doświadczają swoich tradycji?
W tradycji chrześcijańskiej drewniane terkotki (nazywane też kołatkami czy klekotkami) pojawiły się już w IX w. i były używane w trakcie Triduum – trzech dni poprzedzających Wielkanoc. Zastępowały one dzwony kościelne, które milkły na znak żałoby w krótkim okresie pomiędzy ukrzyżowaniem a zmartwychwstaniem Jezusa. Na ulicach wiosek terkotki rozbrzmiewały głośno podczas popularnego, katolickiego rytuału wiosennego, polegającego na wieszaniu, biciu, podpalaniu i topieniu kukły Judasza – dzieci radośnie nimi wówczas kręciły, świętując palenie marionetki.
W Polsce okres najważniejszych świąt chrześcijańskich – takich jak Wielkanoc czy Boże Narodzenie – był niebezpieczny nie tylko dla Judasza, ale także dla Żydów, którzy doświadczali wyzwisk, szykan, aktów wandalizmu i fizycznych ataków ze strony katolickich sąsiadów.Społeczność żydowska przechwyciła przemocową i antysemicką symbolikę terkotki i odwróciła jej znaczenie: zamiast do piętnowania Judasza (i Żydów), używano jej do potępienia złowrogiej postaci Hamana z Księgi Estery, czytanej podczas święta Purim – obchodzonego w okolicy Wielkanocy, symbolizującego zarówno żydowskie doświadczenia prześladowań, jak i fantazje odwetowe.
W oknach tej konkretnej ekspozycji znajdują się przykładowe katolickie terkotki. Z kolei szkic powstały na potrzeby książki Reginy Lilientalowej Żydowskie dziecko (1927), poświęconej kulturze dzieci żydowskich, przedstawia żydowską terkotkę. Wystarczy przyjrzeć się przykładowi prezentowanemu w górnym oknie, aby zauważyć, że chrześcijańskie i żydowskie „zabawki” są niemal identyczne pod względem materiału, rozmiaru i sposobu działania.
Na polską kulturę – żydowską i katolicką – składają się przylegające do siebie elementy wielowiekowej układanki, odwzorowują własne, niekiedy naznaczone przemocą, kontury. Wiele przedmiotów w zbiorach Muzeum posiada swoje żydowskie historie, które są zarazem historiami polskimi. Aby je poznać, musimy nauczyć się zadawać pytania: liczniejsze, inne, czasem trudne.
prof. Erica Lehrer
Uniwersytet Concordia, Montreal
2025(Na podstawie badań dr Aliny Całej, dr Davida Zvi Kalmana, dr Joanny Tokarskiej-Bakir)
Z języka angielskiego przełożyła dr Aleksandra Kumala.
Cała, Alina. The Image of the Jew in Polish Folk Culture. Jerusalem : Magnes Press, Hebrew University, 1995.
Kalman, David Zvi. Association for Jewish Studies. “The Christian Origins of the Purim Grogger.” Washington, D.C., December 2017.
Kalman, David Zvi. “The strange and violent history of the ordinary grogger.” Forward, March 20, 2016.
Zabawki, galeria wiosenna, Muzeum Etnograficzne w Krakowie. Zdjęcie: Erica Lehrer.
Rysunek grzechotki z „Dziecka żydowskiego” Reginy Lilientalowej, 1927. Archiwum Muzeum Etnograficznego w Krakowie.
