Hirsz Lejb Bakon: kantor z Chrzanowa

Hirsz Lejb Bakon: kantor z Chrzanowa” to wspólny projekt Stowarzyszenia FestivALT oraz Gminy Chrzanów, realizowany we współpracy z lokalnymi instytucjami kultury (Muzeum im. Ireny i Mieczysława Mazarakich, Miejską Biblioteką Publiczną w Chrzanowie oraz Miejskim Ośrodkiem Kultury, Sportu i Rekreacji), dzięki wsparciu Krajowego Planu Odbudowy i Zwiększania Odporności (KPO) oraz funduszu NextGenerationEU.

Historię związanego z Chrzanowem chazana oraz jego dziedzictwo przybliżamy na różne sposoby: wyniki historyczno-biograficznej kwerendy prezentując online (poniżej) i podczas specjalnej prelekcji, organizując koncert promujący utwory inspirowane kompozycjami Bakona w nowych aranżacjach Mojše Band i kantorki Rachel Weston oraz publikując je w Internecie w formie profesjonalnych nagrań.

Rosnący prestiż tej profesji sprawia, że z upływem czasu od kantorów wymaga się już nie tylko umiejętności muzycznych, ale też znajomości prawa żydowskiego (halachy) i nienagannego zachowania. Ich zadaniem jest przekształcenie stosunkowo niezmiennej struktury liturgicznego rytuału w doświadczenie przyjemne estetycznie i wysoce emocjonalne, wyrażające – zwłaszcza w Europie Wschodniej – wspólne troski społeczności żydowskiej. 

Muzyka kantoralna rozwija się już w XVI i XVII wieku. W XIX w. występujący w synagogach kantorzy stanowią elitę lokalnej społeczności żydowskiej – na ich wyjątkowy status wpływa postrzeganie ich jako profesjonalnych artystów, a w ich kompozycjach pobrzmiewają inspiracje nie tylko europejską muzyką klasyczną czy niemieckim romantyzmem. Na styl wykonań tradycyjnych modlitewnych motywów muzycznych (nusach) wśród kantorów z Europy Wschodniej wpływa również muzyka ludowa i liturgiczna – rosyjska, grecka, armeńska czy węgierska. 

Choć pierwotnie kantorzy reprezentują wiernych, w imieniu których prowadzą modlitwę, niektórzy z nich stają się także rozpoznawalnymi poza lokalną społecznością artystami, a swoje kompozycje wykonują nie tylko w synagogach, lecz także operach czy salach koncertowych. Pierwszy kantor, którego utwory zostają nagrane na płycie i który zyskuje status gwiazdy, to Gerszon Sirota (1874-1953), kantor warszawskiej Wielkiej Synagogi. Jego wykonanie Hashem Malach uchodzi dziś za standard muzyki kantoralnej. 

Kantoralna muzyka epoki złotego wieku to odrodzenie i popularyzacja melodii, które dotychczas uważano jedynie za folklorystyczne korzenie muzyki żydowskiej — charakteryzował ją udział małomiasteczkowych bal tefiles (prowadzących modlitwę), chasydzkiej muzyki religijnej oraz głośnej heterofonii davenen (intonowanych tekstów modlitewnych) — przekształconych w muzyczne dzieło sztuki pod wpływem muzyki operowej i wykonywanych przez śpiewaków z ogromną ekspresją.

Do wybuchu II wojny światowej w miastach posiadających synagogi reformowane powszechną praktykę stanowi słuchanie modlitw wykonywanych przez kantorów zarówno w szabat, jak i inne ważne żydowskie święta. Aszkenazyjscy Żydzi tworzą specyficzną dla Europy Wschodniej formę żydowskich modlitw: hazzanut (jid. chazunes). 

Ze względu na ich wysoką jakość artystyczną, występy chazanów i ich chórów w synagogach to dla wielu osób żydowskich główne źródło rozrywki – bywa, że “linia pomiędzy rozrywką a modlitwą ulega zatarciu”. 

Choć “[p]raktycznie w każdej bożnicy działali muzycy, którzy tworzyli własne opracowania i aranżacje starożytnych melodii”, dotarcie do ich zapisów nutowych to dziś nie lada wyzwanie. Niezwykłą rolę w zachowaniu kantoralnego dziedzictwa żydowskiego odgrywa Gerszon Efros (1890-1978), pochodzący z Serocka kompozytor. W sześciotomowej Antologii muzyki synagogalnej umieszcza on nie tylko własne utwory, ale też kompozycje z różnych regionów i epok. Jesienią 2023 roku, w ramach projektu “Muzyczny świat Gerszona Efrosa”, niektóre z nich wybrzmiewają w Polsce po raz pierwszy od czasów II wojny światowej.

Według Yosiego Notkowitza, producenta koncertów kantoralnych, w latach 80. XX w. rozpoczyna się trwający do dziś renesans sztuki kantoralnej, która z synagog przenosi się do sal koncertowych.

Ze względu na Zagładę, ale także dużą mobilność kantorów – którym zdarza się w ciągu swojego życia obejmować posady w różnych synagogach – i niedobór informacji biograficznych na ich temat, nierzadko jedyne, z czym możemy obcować współcześnie, to pojedyncze anegdoty, zapisy nutowe lub, przy odrobinie szczęścia, zachowane nagrania konkretnych wykonań. 

Przypadek kantorskiego klanu Bakonów jest na tym tle naprawdę wyjątkowy. 

Zgodnie z etymologią nazwiska Bakon, nosić je mają “synowie świętych i męczenników” (hebr. Bne’l kdoshim ve’nitbakhim). Historia kantorskiego klanu Bakonów rozpoczyna się w podkarpackiej Kolbuszowej i wiedzie przez Tarnów, Kraków, Chrzanów, Berlin, Kluż-Napokę, Koszyce, Johannesburg, Nowy Jork czy Izrael, ale także Bełżec czy Auschwitz. Za sprawą wielopokoleniowej muzycznej spuścizny, która przetrwała do dziś i którą przypominamy na potrzeby niniejszego projektu, wojna i Zagłada wcale tej historii nie kończą. 

Rodzice Hirsza Lejba Bakona – Izaak ‘Itshe’ Bakon, zależnie od źródeł browarnik lub młynarz, oraz Mirl Kanner – pobierają się, mając siedmioro lub sześcioro dzieci z poprzednich małżeństw. Z ich związku rodzi się kolejnych pięcioro, w tym trzech słynnych kantorów.

Najmłodszy, Yidl/Idel Bakon (1880-1954), już jako dziesięciolatek zostaje wysłany do Krakowa, by śpiewać w chórze Leizerke Goldberga (1843-1920). Wkrótce zyskuje pseudonim “czarodzieja z nutami”. Z Krakowa przenosi się do Lipska, skąd – w latach 20. XX w. – emigruje do Nowego Jorku. Średni, Chaim Bakon (1878-c. 1942), w połowie lat 20. XX w. występuje w Berlinie, a następnie w miastach dzisiejszej Rumunii: Dej i Kluż-Napoce. Ginie w Zagładzie, najprawdopodobniej zamordowany w Auschwitz.

W ślady Chaima idzie jego syn, urodzony w Trzebini Szlomo Reuben Bakon (1899-1986). Zaczyna od akompaniowania ojcu w jego chórze, ale w Kluż-Napoce występuje już samodzielnie. Choć jego występy w tamtejszej operze spotykają się z dużym uznaniem publiczności, zaprzestaje ich na wyraźne życzenie ojca, który skutecznie oprotestowuje także pomysł, aby jego syn wystąpił w bukaresztańskiej operze. 

Z dzisiejszej Rumunii Salomon Reuben emigruje do Wielkiej Brytanii. Na stałe osiada w Republice Południowej Afryki – przez lata pełni funkcję kantora w Yeoville (dzielnica Johannesburga) oraz sekretarza Cantorial Association [Stowarzyszenia Kantorów] w RPA.

Najstarszy z braci, Hirsz Lejb Bakon (1875-1928), przychodzi na świat w podkarpackiej Kolbuszowej. Edukację pobiera w tarnowskiej jesziwie, pod okiem kantora Eliasza Brandsdorfera. 

W 1894/1895 roku żeni się z Rachelą Fajgą Bakon, pochodzącą z chasydzkiej rodziny z Nowego Sącza, gdzie oboje mieszkają przez kilka pierwszych lat małżeństwa. Hirsz Lejb nabywa sklep z farbami, ale rodzinna wieść głosi, że interesu dogląda raczej jego żona; on zakłada własny chór, wykonuje chasydzkie melodie i psalmy, komponuje zmirot – biesiadne pieśni szabatowe – i zyskuje coraz większe uznanie wśród lokalnej społeczności żydowskiej. 

W Nowym Sączu rodzi się trzech synów Hirsza Lejba i Racheli: Neftali Herzke (1898), Mosze (1903) i Jankiel (1905). 

W 1906 roku Hirsz Lejb otrzymuje posadę kantora Beit ha-midraszu w Chrzanowie, dokąd przenosi się wraz z rodziną. To właśnie tam przychodzi na świat jego kolejny syn, Izrael (1910), oraz córka Mirl (1915). W tym czasie Hirsz Lejb wciąż komponuje setki utworów liturgicznych i modlitewnych na szabat oraz inne święta żydowskie. 

Przełomowy w życiu rodziny Bakonów okazuje się rok 1918: moment kryzysu ekonomicznego, chaosu prawnego i napięć społecznych. Początkiem listopada, niedługo po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, w pobliskich Krzeszowicach odbywa się jarmark, podczas którego dochodzi do wystąpień przeciwko żydowskim handlarzom i demolowania ich sklepów. Dzień później podobne wydarzenia mają miejsce podczas jarmarków w Jaworznie i Jaworznie Szczakowej. W odpowiedzi na widmo zagrożenia, chrzanowscy Żydzi organizują samoobronę – panujący wówczas w kraju chaos kompetencyjny sprawia jednak, że 5 listopada 1918 roku, w dzień targowy, zostaje wydany nakaz rozbrojenia żydowskiej milicji. Niedługo potem dochodzi do plądrowania żydowskich sklepów i domostw. 

Bilans tych wydarzeń pogromowych to blisko trzydzieścioro rannych osób żydowskich¹, “cztery ofiary śmiertelne, dwóch Żydów i dwóch Polaków, oraz zdemolowanie wszystkich 157 sklepów żydowskich na terenie Chrzanowa”² . Dzień później do pogromu dochodzi w sąsiedniej Trzebini. Do antyżydowskich rozruchów dochodzi również w Andrychowie, Dynowie, Kłaju, Mszanie Dolnej, Niepołomicach, Oświęcimiu, Radomyślu, Rymanowie, Wadowicach, Wiśniczu, Zakliczynie, Zatorze czy Żmigrodzie³.

W tym niespokojnym momencie historycznym, na tydzień przed świętem Szawuot, rodzi się kolejny syn Hirsza Lejba i Racheli Fajgi – Icchak (1918-2013). 

Ze względu na napiętą atmosferę panującą w okolicy, wiele żydowskich rodzin decyduje się opuścić Chrzanów – w 1919 roku również Bakonowie wyjeżdżają z miasta. Udają się do Berlina, skąd Hirsz Lejb podróżuje do Londynu – spotyka się tam z bratankiem, Szlomo Rubenem, i wujem, Menasze Bakonem. Podobno otrzymuje intratną propozycję występowania w jednej z londyńskich synagog. 

Ostatecznie decyduje się przyjąć posadę chazana w Berlinie, w synagodze przy  przy Grenadierstraße 37. Ulica ta uchodzi wówczas za religijne i kulturalne centrum życia żydowskiej emigracji z Europy Wschodniej. Swoje siedziby ma tam aż dziewiętnaście sal i stowarzyszeń modlitewnych.

Okres ten Hirsz Lejb Bakon traktować ma jednak jako przejściowy – mimo komfortowych warunków życia (pięciopokojowe mieszkanie), czuje się wyalienowany, brakuje mu życzliwej chrzanowskiej publiczności. W Berlinie akompaniują mu wyłącznie dwaj synowie, Jankiel i Izrael. Choć zdaniem chrzanowianina, Berka Grajowera (1922-?) Bakon decyduje się na powrót do Chrzanowa wiedziony lokalnym patriotyzmem („chciano [go] na stałe zatrudnić w Berlinie, ale kochał Chrzanów i chciał tutaj żyć”⁴), powodów może być więcej. Jednym z nich jest z pewnością pragnienie, aby “jego synowie pozostali Żydami”⁵ – uniknęli “pokus wielkiego miasta” i “zboczenia z chasydzkiej ścieżki”⁶. 

Do Chrzanowa Hirsz Lejb powraca razem z bliskimi w 1923 roku. Na czas remontu mieszkania w domu Hirsza Wienera na ul. Krakowskiej, na które składały się pokój, kuchnia i poddasze, poszczególni członkowie rodziny rozdzielają się i przez około rok pomieszkują w zaprzyjaźnionych domach. W 1924 mogą już przebywać pod jednym dachem. Czas, który nastaje później, Icchak Bakon wspomina następująco:

Harmonogram dnia Hirsza Lejba Bakona niemal w całości poświęcony jest tworzeniu muzyki i studiowaniu Gemary. Dnie spędza w domu, komponując i nucąc melodie, z nutami i Gemarą zawsze pod ręką. Niekiedy przerywa pracę, prosi żonę o dwadzieścia groszy i posyła syna, Icchaka, po papierosy. Wieczorami, w beit ha-midraszu, czyta Gemarę i Tosafor wspólnie z młodymi żydowskimi uczniami. 

W roku 1928 podupada na zdrowiu; wyjeżdża na leczenie do Berlina, żegnany przez zgromadzone na ulicy tłumy. Wkrótce powraca stamtąd z diagnozą nowotworową. Umiera 25 marca 1928 roku w Chrzanowie, gdzie zostaje pochowany. 

W 2007 roku jego zniszczoną macewę udaje się odnaleźć i zidentyfikować Wojciechowi Wyzinie, Społecznemu Opiekunowi Zabytków w Chrzanowie, sprawującemu pieczę m.in. nad Cmentarzem Żydowskim. Podobnie jak wiele innych macew na chrzanowskim kirkucie, obecnie jest ona odnowiona. 

Zdaniem Mordechaja Bochnera, autora księgi pamięci o chrzanowskich Żydach, Hirsz Lejb Bakon był zarazem “uczonym, muzycznym geniuszem, wspaniałym holdentenorem i płodnym kompozytorem”⁸, którego kompozycje żałobne porównywano do chopinowskiego Marszu żałobnego.

Muzykolog, prof. Eliyahu Schleifer, przekonuje z kolei, że w kompozycjach Hirsza Lejba Bakona spotykają się jego “osobowość, chasydzka wiara […], wysoka wrażliwość muzyczna, słabość do interesujących i złożonych melodii, a nade wszystko: kreatywność i oryginalność”⁹. Emocjonalna głębia i religijna treść to znaki rozpoznawcze muzyki, która przemawiała nie tylko do profesjonalnych kantorów, ale także zwykłych ludzi “nucących ją w swoich domach”¹⁰. 

Izrael Bakon przychodzi na świat w Chrzanowie, w roku 1910. Po przeprowadzce rodziny do Berlina pobiera nauki w jesziwie rabina Halberstama i śpiewa w chórze ojca. Fascynacja Izraela koncertami, operą, cyrkiem i wesołymi miasteczkami dalece niepokoi Hirsza Lejba, który – w przeciwieństwie do syna – nie odnajduje się w wielkim mieście. Decydującym powodem opuszczenia Berlina i powrotu do Chrzanowa ma być budząca sprzeciw ojca propozycja, aby Izrael zaśpiewał jego utwór Lo Tevoshi [Nie lękaj się] w jednym z żydowskich teatrów.

W Polsce Izrael kontynuuje edukację w jesziwach w Trzebini i Bobowej. W 1931 roku, jako dwudziestojednolatek, ponownie emigruje: najpierw do Koszyc, a następnie do Berlina. Tam udziela się w Żydowskim Związku Kulturalnym (Jüdischer Kulturbund) i zyskuje coraz większą rozpoznawalność (koncertuje m.in. w Antwerpii, Londynie czy Hamburgu). 

W stolicy Niemiec młody Bakon spotyka Hirsza Lewina (1892–1958), który do Berlina trafił jako więzień cywilny (civilian prisoner) podczas I wojny światowej i pozostał tam po jej zakończeniu. Zdobywszy doświadczenie księgarskie, w 1930 roku Lewin otwiera własną księgarnię, przy Grenadierstraße 28 (obecnie: Almstadtstraße 10). Można w niej nabyć teksty religijne w języku hebrajskim, dzieła historyczne czy literaturę dziecięcą, a także szale modlitewne i świece szabatowe oraz – co szczególnie interesujące – wybór nagrań fonograficznych. 

W 1932 powstaje bowiem The Semer Record Label (hebr. semer – pieśń), funkcjonująca przez kolejnych pięć lat i wydająca “przeboje w jidysz, pieśni ludowe, arie operowe i muzykę kantorską”. Utwory wykonywane są jidysz, po hebrajsku, niemiecku, rosyjsku i po włosku. To właśnie nakładem wytwórni Lewina w lutym 1936 ukazuje się zawierająca blisko trzydzieści utworów, pierwsza płyta Bakona – “młodego kantora ze wschodniej Galicji”. Na pianinie akompaniuje mu Arno Nadel (1878–1943), litewski muzykolog, kompozytor, poeta i malarz, który w czasie wojny zostanie zamordowany w Auschwitz. Wkrótce po wydaniu płyty Bakon przesyła nagrania swoim krewnym w Stanach Zjednoczonych, dzięki czemu dziś możemy usłyszeć je w oryginalnym brzmieniu. 

W numerze żydowskiego tygodnika “Israelitische Familienblatt” z początku maja 1937 Micha Michalowitz opisuje utwory wykonane przez Izraela Bakona jako 

“[…] niezwykle autentyczne, dające wgląd w duszę narodu żydowskiego, który żył i nadal żyje w swojej samowystarczalnej kulturze w krajach Europy Wschodniej. Głos […] [Bakona] jest czysty i pełen młodzieńczej energii, a jednocześnie zabarwiony melancholią tysięcy lat cierpienia na wygnaniu”¹¹. 

Mimo że opis ten nie jest wolny egzotyzujących tonów, dowodzi entuzjastycznego odbioru twórczości młodego Bakona, którego Hirsz Lewin nazywa podobno swoim “odkryciem”. Dwa lata później, po wydarzeniach nocy kryształowej – podczas której księgarnia przy Grenadierstraße zostaje doszczętnie zniszczona – Izrael, jego żona Chaja i jedyny syn, Hirsz, postanawiają wrócić do Polski. 

Wybuch II wojny światowej uniemożliwia Bakonowi objęcie posady kantora w domu modlitwy Ahawat Raim przy ulicy Szpitalnej. 

Choć opisy późniejszych kolei losu trzyosobowej rodziny Bakonów różnią się w zależności od źródła, z Krakowa najprawdopodobniej udają się oni do Kolbuszowej – w czerwcu 1941 roku naziści tworzą tam getto. Końcem czerwca 1942 wszystkich zgromadzonych w kolbuszowskim getcie Żydów wywożą do pobliskiego Rzeszowa, zaś stamtąd – do obozu zagłady w Bełżcu. 

Niedługo po zbiorowej wywózce licząca około setki Żydów grupa wraca do Kolbuszowej, aby wykonać prace fizyczne związane z rozbiórką getta. Po ich zakończeniu, w listopadzie 1942, zostają przewiezieni kolejno do Rzeszowa i do Bełżca. 

Choć trudno o szczegółowe odtworzenie okoliczności czy ustalenie precyzyjnej daty, wiele wskazuje na to, Izrael Bakon i jego rodzina z Kolbuszowej trafiają do tarnowskiego getta, gdzie młody kantor swoim śpiewem dodaje otuchy pozostałym. 

W 1943 roku Izrael, Chaja i mały Hirsz zostają przetransportowani do obozu zagłady w Bełżcu i zamordowani – podobnie jak co najmniej 434 000 innych żydowskich ofiar.

Urodzony w Chrzanowie Icchak Bakon wojnę spędza na wygnaniu – w ZSRR, w gułagu Vang’ Ozierra. Jak pisze w poświęconej ojcu książce, to właśnie tam, po zakończeniu jednego z wieczornych apeli, podchodzi do niego pochodzący z Alwerni Max Goldberg i pyta, czy naprawdę ma na nazwisko Bakon i czy znał Hirsza Lejba, o którym tak wiele słyszał od swojego dziadka. 

W przeciwieństwie do Icchaka Bakona, jako małoletni więzień Goldberg unika fizycznej pracy w lesie – pracuje dla komendanta obozu. Zanim zostanie wysłany do innego gułagu, czasami będzie oddawał Izaakowi swój kupon żywieniowy lub dzielił się resztkami jedzenia. 

Wkrótce potem wcielony do radzieckiej armii, Icchak Bakon przemieszcza się w stronę Ukrainy i Polski; po zakończeniu wojny trafia do obozu przejściowego Friedland w Dolnej Saksonii. Podczas jednego z organizowanych tam seminariów dla żydowskich dzieci, ponownie zostaje przez nieznajomego zagadnięty o swoje nazwisko i pokrewieństwo z Hirszem Lejbem. Tym razem pytanie pada z ust Eleka Sterna z Krakowa. Niedługo przed wybuchem wojny, Stern kopiuje kilka kompozycji Hirsza Lejba dla emigrującego do Ziemi Izraela (hebr. Erec Israel) Yosefa Tillesa.

Gdy Icchak i Elek docierają razem do kibucu En Gew, Elek odnajduje Tillesa i przekazuje synowi Bakona kopie muzycznych kompozycji “kantora z Chrzanowa”. 

Choć w dzieciństwie Icchak śpiewa w chórze ojca i często mu towarzyszy, w dorosłym życiu obiera zupełnie inną drogę: niepraktykującego chasyda, profesora literatury jidysz i hebrajskiej na uniwersytecie Ben-Guriona w Izraelu. Kilkukrotnie odwiedza Chrzanów i marzy, aby jego wieloletni przyjaciel, prozaik i poeta Aharon Appelfeld (1932-2018) napisał o tym mieście książkę. 

Pomimo że ten literacki projekt nie dochodzi do skutku, Icchakowi Bakonowi udaje się zrealizować inny. W 1998 roku ukazuje się jego publikacja Hazzan Reb Hirsch Leib Bakon, zawierająca ponad pięćdziesiąt zapisów nutowych z ojcowskimi kompozycjami. Niektóre z nich przetrwały w formie oryginalnej, inne – jako kopie wykonane przez krewnych lub wiernych uczniów (kobiety nie mogły wówczas pełnić funkcji kantorek), jeszcze inne prof. Bakon wynotowuje z pamięci. W sumie odzyskuje ich ponad dwieście.

Niektóre z nich stają się inspiracją dla słowackiego zespołu Mojše Band – specjalizującego się w reinterpretacjach tradycyjnej muzyki żydowskiej – oraz brytyjskiej kantorki Rachel Weston. Skomponowane na potrzeby projektu utwory wykonują oni na nagraniach udostępnionych online oraz na żywo, podczas specjalnego koncertu w Chrzanowie.

9 grudnia 2024 roku inspirowane muzyczną spuścizną Bakonów utwory wybrzmiewają w klubie Stara Kotłownia, kilkaset metrów od nieistniejącego już dziś Placu Estery – przedwojennego centrum żydowskiego życia miasta – oraz rosnącej tam od kilku lat Wierzby Estery.

11 grudnia 2024 r. w Miejskiej Bibliotece Publicznej w Chrzanowie odbyło się spotkanie poświęcone muzyce synagogalnej, figurze kantora oraz historii kantorskiego klanu Bakonów. Wydarzenie to było okazją do pogłębienia wiedzy o żydowskim dziedzictwie Chrzanowa oraz do refleksji nad muzyką jako nośnikiem pamięci, łączącym pokolenia i kultury

Źródła: 

1. Kolbuszowa [broszura informacyjna], Muzeum i Miejsce Pamięci w Bełżcu, kolbuszowa.pdf (belzec.eu) (PL) | kolbuszowa_-_ang.pdf (belzec.eu) (ENG)
2. Mes musiques régénérées (musiques-regenerees.fr)
3. Israel Bakon (jewniverse.info)
4. Kolbuszowski Magiel: Israel Bakon
5. Jewish Museum Berlin: Special Exhibition „Berlin Transit” – Almstadtstr. 10 Berlin, Hebrew Bookstore (jmberlin.de)
6. Encyclopaedia Judaica, t. 3, red. Fred Skolnik, Michael Berenbaum, Thomson Gale, Macmillan Reference USA, Detroit 2007.  
7. The Oxford Handbook of Jewish Music Studies, red.Tina Frühauf, Oxford University Press, Oxford 2023. 
8. Bergmeier H.J.P. [et al.], Beyond Recall: A Record of Jewish Musical Life in Nazi Berlin – 1933-1938/Vorbei: Dokumentation jüdischen Musiklebens in Berlin – 1933-1938, Bear Family Records, Hambergen 2001.
9. W pamięci i w sercu – Chrzanów we wspomnieniach Berka Grajowera, „Chrzanowskie zeszyty muzealne” 2001, t. III.
10. Hagen William W., Anti-Jewish Violence in Poland, 1914-1920, Cambridge University Press, Cambridge 2018.
11. Bochner Mordechai, Chrzanów: The Life and Destruction of a Jewish Shtetl, Solomon Gross, Nowy Jork 1989. 
12. Cohen Israel, A Report on the Pogroms in Poland, Central Office of the Zionist Organization, Londyn 1919.
13. Razowski Zbigniew, Relacje polsko-żydowskie w Chrzanowie i okolicy w latach 1918–1923 jako przyczynek do badań nad Szoa, w: Ciemności kryją ziemię: wybrane aspekty badań i nauczania o Holokauście, red. Martyna Grądzka-Rejak, Piotr Trojański, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Pedagogicznego im. Komisji Edukacji Narodowej, Fundacja Nomina Rosae Ogród Kultury Dawnej, Kraków-Nowy Sącz 2019, s. 171-188.
14. Wyzina Wojciech, Kierków: zabytek za kamiennym murem, Muzeum w Chrzanowie im. I. i M. Mazarakich Oddział “Dom Urbańczyka”, Chrzanów 2005.
15. Meus Konrad, When cordons broke and borders were born… Western Galicia Province in November 1918, “Folia Historica Cracoviensia” 2022, t. 28, nr 1, s. 37-67.
16. Żyli wśród nas: chrzanowscy Żydzi, red. Marek Szymaszkiewicz, Muzeum w Chrzanowie im. I i M. Mazarakich, Chrzanów 2016.
17. Jeremiah Lockwood, Złoty wiek: Kantorzy i ich duchy | Festiwal Kultury Żydowskiej (jewishfestival.pl), przeł. Katarzyna Spiechlanin.
18. Heller Wendy, Cantors – YIVO Encyclopedia
19. Olivestone David, Cantorial Music | My Jewish Learning
20. Muzyka żydowskich kantorów wraca do Polski | Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN w Warszawie
21. Jewish Museum Berlin: Special Exhibition „Berlin Transit” – Almstadtstr. 10 Berlin, Hebrew Bookstore (jmberlin.de)  
22. Bakon Yitzhak, Hazzan Reb Hirsch Leib Bakon, przeł. Y.B., Josephine Bacon, Roy Abramovitz, Mezmeret Ḳshanuv, Pholiota Press, Izrael-Londyn 1991.