MultiMemo: Pamięć Wielokierunkowa

Punktem wyjścia dla MultiMemo jest trudne dziedzictwo II wojny światowej w Europie Środkowo-Wschodniej. Projekt koncentruje się na miejscach i praktykach „wielokrotnego wykluczenia” w odniesieniu do pamięci, które są problematyczne lub/i pomijane, ponieważ trauma Holokaustu nakłada się na inne złożone problemy społeczne, historyczne lub współczesne. Takie miejsca w Europie Środkowo-Wschodniej reprezentują również pewną formę dziedzictwa obu reżimów totalitarnych we współczesnej historii – narodowego socjalizmu i komunizmu. Zaproponowane w projekcie podejście intersekcjonalne jest obecnie bardziej aktualne niż kiedykolwiek, kiedy ponownie, po prawie ośmiu dekadach pokoju, doświadczamy wojny w Europie Środkowo-Wschodniej, w Ukrainie, której skutkiem są kryzysy uchodźcze i humanitarne.

Projekt jest finansowany przez Unię Europejską (CERV-2022-REM) i bierze w nim udział dziewięciu europejskich partnerów: FestivALT, UMF, Fundacja Zapomniane, JCC Warsaw, Fundacja Formy Wspólne, Fundacja Dokumentacji Cmentarzy Żydowskich, CEJI – A Jewish Contribution to an Inclusive Europe, Uniwersytet w Würzburgu oraz Hochschule für Jüdische Studien Heidelberg.

Relacje z wydarzeń

RELACJE Z WYDARZEŃ

1. KICK-OFF – WARSZAWA

Pierwsze spotkanie projektu MultiMemo odbyło się w dniach 19-20 lutego 2023 roku w Warszawie. Wspólnie z partnerami konsorcjum omówiliśmy cele i podejście projektowe oraz przedstawiliśmy je szerszemu gronu odbiorców.

Wydarzenie rozpoczęliśmy spacerami po dwóch warszawskich cmentarzach żydowskich, Okopowej i Bródnie, skupiając się wokół tematu podejścia do pamięci, koncepcji zielonych upamiętnień i różnych typów upamiętniania. Następnie wydarzenie koncentrowało się na planowaniu pracy projektowej, komunikacji i koordynacji pracy na najbliższe miesiące pomiędzy partnerami. Celem tego spotkania była również integracja partnerów projektu oraz ustalenie efektywnego i przejrzystego modelu współpracy.

2. WARSZTATY PAMIĘCI PARTYCYPACYJNEJ – PAWŁÓWKA

3. Polifonie pamięci. Inclusive Memory of Warsaw – 16 – 23 kwietnia 2023

W ramach projektu Multimemo organizacja partnerska Jewish Community Center przeprowadziła wydarzenie “Polifonie pamięci. Inclusive Memory of Warsaw”, upamiętniające 80. rocznicę wybuchu powstania w getcie warszawskim z innej niż zwykle perspektywy.
Celem wydarzenia było słuchanie i prowadzenie wielogłosowej narracji utkanej z pamięci uczestniczek i uczestników tych zdarzeń oraz ich potomków. Były to dyskusje, spacery, spotkania i projekty artystyczne, które pozwoliły na wielowymiarowe doświadczanie pamięci o powstaniu w getcie i żydowskich mieszkańcach miasta, które my – warszawscy Żydzi dziedziczymy i niesiemy dalej na wiele sposobów – tak różnych, jak różne i różni jesteśmy. Oto najważniejsze wydarzenia “Polifonie pamięci. Inclusive Memory of Warsaw”:

→ Spotkanie na temat „Kwestia charakteru. Bojowniczki z getta warszawskiego” poprowadziła Shana Penn wraz z niektórymi autorkami książki: Sylwią Chutnik, Patrycją Dołowy, Zuzanną Hertzberg, Natalią Judzińską i Karoliną Sulej.

→ Koncert fortepianowy Michała Michalskiego, wybitnego polskiego pianisty młodego pokolenia, który przyjedzie do JCC, który był hołdem złożonym mieszkańcom getta warszawskiego.

→ Oddolne upamiętnienia powstania w getcie na placu Szmula Zygielbojma i okolicznych ulicach, które zakończyły się na Umschlagplatzu, skąd w czasie wojny wywieziono setki tysięcy Żydów do obozu zagłady w Treblince.

→ „Pamięć osobista” spotkanie z Józefem Henem – polsko-żydowskim publicystą, scenarzystą filmowym, dramaturgiem i autorem wielu książek, w tym biograficznych.

Piotr Kulisiewicz (JCC)

4. SPACER PO ŻYDOWSKIM CMENTARZU NA BRÓDNIE I PREZENTACJA PROJEKTU JEGO RENOWACJI

23 kwietnia 2023 roku odbyło się kolejne wydarzenie w ramach projektu MultiMemo organizowane przez organizację partnerską Formy Wspólne. Spotkanie dotyczyło cmentarza na Bródnie – najstarszej żydowskiej nekropolii w Warszawie, oraz projektu koncepcyjnego jego renowacji, a dokładnie ekspozycji ok 40 000 macew, które obecnie niszczeją na zwałowiskach w centralnej części cmentarza. Pierwszą częścią spotkania był spacer po cmentarzu i zapoznanie się z niezwykłą i tragiczną historii tego miejsca, a także z jego stanem faktycznym. Dzięki temu uczestnicy mogli lepiej zrozumieć założenia projektu prezentowane przez architektów Fundacji Formy Wspólne w drugiej części wydarzenia w Muzeum Warszawskiej Pragi.

W wydarzeniu oprócz mieszkańców wzięli udział aktywiści z fundacji Forum Dialogu, badaczki wydziału antropologii i kulturoznawstwa, inżynierowie, architekci, oraz przedstawiciele Gminy Żydowskiej z Warszawy i Szwecji.

Było to pierwsze wydarzenie, organizowane przez fundacje Formy Wspólne w ramach projektu MultiMemo, w którym mieliśmy zaszczyt uczestniczyć, jako partnerzy.

5. WARSZTATY PAMIĘCI PARTYCYPACYJNEJ – ZAMOŚĆ 10-11.05.2023

W maju w Zamościu odbyła się uroczystość upamiętniająca miejsce pochówku rodziny żydowskiej Mendla, Chajki i Niury w miejscowości Zrąb, zamordowanych przez niemieckiego żandarma w ich domu.

Wydarzenie poprzedzone było warsztatami edukacyjnymi oraz warsztatami z uczniami II Liceum z Zamościa, podczas których przygotowaliśmy drewniany znacznik w kształcie macewy wraz z inskrypcją wraz z imionami ofiar wypisanymi rękami uczestników warsztatów.
Po warsztatach wybraliśmy się wraz z młodzieżą do miejsca pochówku rodziny żydowskiej w miejscowości Zrąb, gdzie odbyła się uroczystość oznaczenia tego miejsca drewnianą macewą.

6. Still Standing — pomnik w ruchu 16.05.2023

W ramach projektu MultiMemo 16 maja 2023 w przestrzeni miejskiej w Warszawie odbyła się akcja performatywna Still Standing. Wydarzenie rozpoczęło się przed pomnikiem Bohaterów Getta, a skończyło się na tarasie nad Kinem Muranów, znajdującym się na przeciwko dawnej wielkiej synagogi.
„Still Standing” to działanie performatywne, w którym ciało traktowane jest jako żywa rzeźba powstająca w relacji do miejsca. Działanie wchodzi w dialog z historyczną choreografią izraelskiej choreografki Noi Eshkol przygotowaną przez nią na obchody 10. rocznicy powstania w getcie warszawskim i zaprezentowaną w 1953 roku w kibucu Lohamei Hageta’ot (Bojowników Getta) w Izraelu.
W tym roku, 70 lat później, Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN, FestivALT, Mazowiecki Instytut Kultury i PERFORM przygotowali je w nowej odsłonie w ramach obchodów 80. rocznicy powstania w getcie warszawskim. Pomyślane zostało jako upamiętnienie zburzenia Wielkiej Synagogi, które miało miejsce 16 maja 1943 roku, i tym samym jako gest zaprzeczenia intencji nazistowskich oprawców, która towarzyszyła jej zburzeniu.
Wykorzystując ruch, choreografię i narrację, Still Standing stawia pytanie o troskę jako możliwą reakcję na to, co pozostało z historii – troskę, która przenosi nas nie tylko w przeszłość, ale także w teraźniejszość i ku przyszłości.
Do projektu zostało zaproszonych 80 osób – mieszkańców Muranowa, ale także inne osoby zainteresowane przywołaniem pamięci w ramach programu upamiętniającego 80. rocznicę powstania w getcie warszawskim.

M. Jaźwiecki (POLIN)

7. BIEGUNY PAMIĘCI. STRATEGIE ODBUDOWY TOŻSAMOŚCI CMENTARZA ŻYDOWSKIEGO NA BRÓDNIE – 18.05.2023

18 czerwca 2023 roku odbyło się kolejne wydarzenie zorganizowane przez partnerską organizację Fundacja Dokumentacji Cmentarzy Żydowskich, w ramach projektu MultiMemo, w którym mieliśmy zaszczyt uczestniczyć jako partnerzy. To pierwsze wydarzenie „Bieguny pamięci. Strategie odbudowy tożsamości cmentarza żydowskiego na Bródnie” otworzyło cykl warsztatów dla społeczności lokalnej wokół Cmentarza Żydowskiego na Bródnie. Celem warsztatów jest przywrócenie pamięci o bródnowskim cmentarzu oraz włączenie w ten proces mieszkańców, aktywistów, organizacje społeczne oraz władze lokalne.

W trakcie wydarzenia odbył się spacer po dwóch wielkich cmentarzach na przeciwległych brzegach Wisły, których historie są diametralnie różne. Cmentarz na Bródnie prawie zupełnie zniszczony przez reżim powojenny został zapomniany i pozbawiony oznak cmentarza. Dziś trwają na nim pionierskie badania i działania upamiętniające. Drugi cmentarz przy ulicy Okopowej nieprzerwanie używany jest przez lokalną społeczność żydowską, a jednocześnie tłumnie odwiedzany przez turystów i pielgrzymów.

Dyrektorzy obu cmentarzy podczas oprowadzania zapoznali nas z historią tych miejsc. Porównując oba cmentarze rozmawialiśmy, jak można przywrócić nekropolii na Bródnie jej kulturowy charakter.

8. UPAMIĘTNIENIE ARCHIWUM RINGELBLUMA – WARSZTATY I DYSKUSJA O PAMIĘCI ZBIOROWEJ – 18.06.2023

18 czerwca 2023 roku odbyło się kolejne wydarzenie w ramach projektu MultiMemo, organizowane przez partnerską organizację Formy Wspólne, w ramach projektu MultiMemo: Pamięć wielokierunkowa: Pamiętając o sprawiedliwości społecznej, w którym mieliśmy zaszczyt uczestniczyć jako partnerzy.
Celem wydarzenia było zgromadzenie wszystkich – osób indywidualnych, przedstawicieli administracji i organizacji społecznych, którzy przyczynili się do powstania pomnika, a także okolicznych mieszkańców – do rozpoczęcia kolejnego etapu współpracy i dyskusji na temat przyszłości Miejsca Pamięci oraz planów działań edukacyjnych i kulturalnych podtrzymujących pamięć o archiwum i jego twórcach – grupie Oneg Szabat.
Wydarzenie rozpoczęło się od wspólnej pracy – uporządkowaniu terenu wokół pomnika, a następnie zakończeniu nasadzeń żywopłotu – ostatniego i jak do tej pory niezrealizowanego elementu upamiętnienia, który swoim obrysem odtwarzał piwnicę w której znaleziono archiwum. Druga część wydarzenia odbyła się w Stacji Muranów, gdzie twórcy projektu opowiedzieli o historii jego powstania, a następnie odbyła się dyskusja.

9. FestivALT –  23.06 – 2.07.2023

FestivALT – 10 dniowy festiwal żydowskiej sztuki, aktywizmu i edukacji, to kolejne wydarzenie zrealizowane w ramach projektu MultiMemo. Program zawierał 24 wydarzenia: występy, dyskusje, miejskie spacery, warsztaty, wystawy, wykreowane przez autorów i artystów z Europy Środkowo-Wschodniej, Ameryki i Kanady. Tematyką festiwalu było pojęcie pamięci intersekcjonalnej, ze szczególnym uwzględnieniem „doykait” – słowa w języku jidysz, które można rozumieć jako „Hereness” lub „tu i teraz”. Była to idea spopularyzowana w okresie międzywojennym przez Bund (Żydowską Partię Socjalistyczną) i najczęściej łączona była z walką o prawa Żydów i autonomię kulturalną wszędzie tam, gdzie żyli Żydzi. Dla Bundu oznaczało to opowiadanie się za wzmocnieniem Żydów w Europie Środkowo-Wschodniej i zdecydowane domaganie się swojej ojczyzny w diasporze, zamiast bycia oddzielonym i zepchniętym do Izraela. W przypadku FestivALT użyliśmy pojęcia „Doykait” jako soczewki propagującej współczesną intersekcjonalną polską tożsamość żydowską.

10. WERNISAŻ WYSTAWY: ARCHIWUM KRAJOBRAZU – 25.08.2023

W ramach Mobilizacji Wiedzy nasza partnerska organizacja Fundacja Zapomniane zorganizowała wystawę dotyczącą miejsc o trudnym dziedzictwie – w szczególności: nieupamiętnionych miejsc pochówku ofiar Holokaustu, będących obiektami wielokrotnego wykluczenia – jako miejsc historii Żydów i Romów, jako pochówków ludności cywilnej, w tym kobiet i dzieci itp. Wystawa prezentowana była w Austriackim Forum Kultury w ramach Festiwalu Warszawa Singera w terminie 25.08.2023 – 8.09.2023. Wystawa powstała w oparciu o badania artystyczne tych miejsc pochówku przeprowadzone przez Fundację Zapomniane. Studiując krajobraz z coraz większą uwagą, odkryli oni, że miejsca, które wydają się puste, w rzeczywistości są pełne śladów wydarzeń sprzed lat. Wystawa omawia te ślady, a także nowe narzędzia artystyczne i możliwości techniczne oraz związane z nimi nowe metody badawcze, które otworzyły pole do badania topografii bez ingerencji w nią w sposób, w jaki robi to tradycyjna archeologia, dostarczając cyfrowych danych o wiedzy archiwizowanej w krajobrazie. Wystawa była próbą zaproponowania nowego podejścia do upamiętniania, bardziej interdyscyplinarnego i intersekcjonalnego, łączącego sztukę, aktywizm i środowisko akademickie.

11. WARSZTATY PAMIĘCI PARTYCYPACYJNEJ – Kałuszyn 17.10.2023

17 października w Kałuszynie Fundacja Zapomniane przeprowadziła partycypacyjne warsztaty upamiętniające, których tematem było upamiętnienie żydowskiej historii miasta, cmentarza żydowskiego i masowego grobu ofiar Holokaustu.
Warsztaty były próbą przekształcenia stworzonej przez nas innowacyjnej praktyki upamiętniającej – zielonych upamiętnień – w wydarzenie partycypacyjne. Wydarzenie rozpoczęło się od projekcji filmu „Ukos Światła”, a po nim odbyło się spotkanie z potomkami kałuszyńskich Żydów, Wiktorią Kurtz i jej ojcem Arturem Kurtzem. Była to już trzecia wizyta Wiktorii w szkole w jej staraniach o budowanie długotrwałych relacji ze społecznością lokalną, jednak dla jej ojca, syna kałuszyńskich Żydów, była to pierwsza wizyta w mieście i w Polsce. Dzielili się historią rodzinną, rozmawiali o tym, kim są i jakie mają zamiary (przywrócenie pamięci o żydowskiej przeszłości w Kałuszynie) oraz rozmawiali z dziećmi, które mogły zadawać pytania i budować z nimi relacje
Celem warsztatów było włączenie lokalnej młodzieży – uczniów klas VII Szkoły Podstawowej w Kałuszynie – w proces długoterminowego zaangażowania w budowanie i pielęgnowanie lokalnej pamięci żydowskiej. Trzecią częścią warsztatów była rozmowa
z architektką krajobrazu Natalią Budnik, która wraz z Victorią Kurtz przedstawiła młodzieży pomysł oznaczenia roślinnością granic cmentarza żydowskiego i masowego grobu (w myśl idei „zielonego upamiętnienia”). Wspólnie przedstawili pomysł i przynieśli do szkoły rośliny wybrane do sadzenia na cmentarzu. Dzieci zapoznały się z roślinami, mogły je dotknąć i zadawać pytania. Po warsztatach rośliny zostały posadzone w doniczkach na terenie szkoły, aby dzieci mogły je pielęgnować przez całą zimę, a wiosną posadzić na cmentarzu.
Ideą warsztatów było poszerzenie idei „zielonych upamiętnień” i opracowanie metodologii, w której może to być dłuższy proces angażujący lokalną społeczność. Dzięki udanej współpracy ze szkołą dzieci będą pielęgnować rośliny aż do wiosny, kiedy to zasadzą je w wyznaczonym miejscu na cmentarzu.

12. WARSZTATY PAMIĘCI PARTYCYPACYJNEJ – ŁĘCZNA 19.10.2023

19 października 2023 r. w Łęcznej Fundacja Zapomniane przeprowadziła warsztaty dla młodzieży wokół miejsca pochówku około 1000 Żydów z Łęcznej. Warsztaty edukacyjne miały na celu włączenie i zaangażowanie młodzieży szkolnej w troskę o miejsce pochówku oraz zachęcenie ich do tego, by stali się częścią procesu przygotowania upamiętnienia.
Warsztaty partycypacyjne składały się z dwóch części. Pierwszą część przygotowała architektka (dla) krajobrazu Natalia Budnik, która stworzyła projekt zagospodarowania terenu wokół planowanego pomnika przez wykorzystanie zieleni. Nawiązując do koncepcji zielonych upamiętnień, wprowadziła młodzież w swój sposób myślenia oraz swoją koncepcję, a następnie uczestnicy i uczestniczki wspólnie z nią zasadzili rośliny wokół miejsca pochówku i przyszłego pomnika. Drugą częścią warsztatów była współpraca z konserwatorką zabytków Magda Olszowską, która była współautorką projektu i wykonawczynią pomnika w Łęcznej. Warsztaty bazowały na jej autorkim pomyśle tworzenia „kamieni pamięci” przy wykorzystaniu „mączki marmurowej” i specjalnie stworzonych na potrzeby zajęć form silikonowych. Po wprowadzeniu młodzieży w znaczenie kamyków i zwyczaju kładzenia ich przy grobach w Judaizmie, młodzież wykonała własnoręcznie pod jej kierunkiem białe kamyki. Kamienie przygotowano na uroczystość upamiętniającą, aby młodzież mogła położyć je przy miejscu pochówku zgodnie z tradycją żydowską.
Warsztaty odbyły się kilka tygodni przed uroczystością upamiętniająca (7.11.2023), w której uczestniczyła młodzież i mieszkańcy Łęcznej, duchowni trzech wyznań, władze lokalne, przedstawiciele różnych organizacji, potomkowie Żydów z Łęcznej oraz społeczność żydowska z Lublina. Młodzież mogła zobaczyć rezultaty swojej pracy i położyć wykonane przez siebie kamienie przy pomniku.

13. FESTIWAL ZBLIŻENIA GDAŃSK 06.09.2023 – 12.11.2023

Fundacja Kulturalna Zbliżenia to kolejna organizacja, która wzięła udział w projekcie MultiMemo, realizując bogaty program 11 edycji Festiwalu Kultury Żydowskiej Zbliżenia.
W programie festiwalu, oprócz propozycji przybliżających i promujących kulturę, tradycję i sztukę żydowską, znalazły się wydarzenia skupiające się wokół stosunków polsko-żydowsko-niemieckich, pozycji kobiet we współczesnym świecie oraz relacji i przenikania się kultur żydowskiej, polskiej i niemieckiej .
W ramach projektu Fundacja Zbliżenia Kultury przeprowadziła m.in. następujące wydarzenia:

1. Słuchowisko radiowe „Diabeł zamieszkał w Europie”.
2. Koncert poezji autorskiej „Kinot” Jarosława Lipszyca poświęcony współczesnej poezji żydowskiej.
3. Koncert Mari K. „Di szajchesen – powiązania”.
4. Wykład „Wokół Wielkiej Synagogi” –spotkanie z autorem książki pod tym samym tytułem, Jackiem Bielakiem.
5. Warsztaty antydyskryminacyjne dedykowane dzieciom z Gdańskich Domów Dziecka.
6. Warsztaty dla uczniów Liceum Sztuk Plastycznych w Gdańsku i dzieci z Gdańskich Domów Dziecka w Nowej Synagodze w Gdańsku.
7. Uroczystości z okazji 85. rocznicy Nocy Kryształowej – upamiętnienie pogromu społeczności żydowskiej dokonanego przez niemieckich nazistów w listopadzie 1938 r.

14. BRESLAU/WROCŁAW 1933-1949: STUDIA NAD TOPOGRAFIĄ ZAGŁADY

W ramach projektu MultiMemo nasza partnerska organizacja Fundacja Urban Memory 23 i 24 listopada 2023 zorganizowała we Wrocławiu cykl trzech wydarzeń związanych z premierą książki „Breslau/Wrocław 1933 – 1949: Studia nad topografią Zagłady”, poruszającej tematykę związaną z projektem. Cykl obejmował: 1) sesję naukową, 2) sesję publiczną w ramach cyklu OP_BOOKS oraz 3) spacer miejski po miejscach żydowskich związanych z historią Zagłady omawianą w książce. UMF wraz z partnerami, Politechniką Drezdeńską, Katedrą Judaistyki Uniwersytetu Wrocławskiego, Fundacją OP ENHEIM i Niemiecko-Polską Fundacją Ochrony Zabytków Kultury zaprosił społeczność akademicką i szeroką publiczność Wrocławia na cykl spotkań z redaktorami Marią Luft i prof. Tim Buchen oraz współautorami książki: Annelies Augustyns, Karoliną Jarą, Agnieszką Jabłońską i Danielem Ljunggrenem.

W książce, która była tematem naszego cyklu wydarzeń, autorzy rzucają nowe spojrzenie na historię Holokaustu we Wrocławiu. Interdyscyplinarny zespół wybrał różne perspektywy i konteksty, w których wykluczenie, prześladowania i eksterminacja zachodziły w przestrzeni miejskiej oraz zrekonstruował miejsca i sfery życia Żydów: pracę i mieszkanie, religię i politykę, sztukę i kulturę. Skutki Zagłady badano także z perspektywy czasu – np. w odniesieniu do cmentarzy, kartografii miejskiej, wspomnień o Wrocławiu czy źródeł archiwalnych dotyczących Zagłady. Rozmowy w ramach cyklu wydarzeń dotyczyły m.in.: znaczenia topografii oraz przyjętego nietypowego przedziału czasowego badań, 1933–1949, w odróżnieniu od zwyczajowego spojrzenia na historię Wrocławia przed i po 1945 r. Przyjęta perspektywa pozwoliła nam dostrzec przenikanie się światów, przedwojennego i powojennego oraz dostrzec ciągłość niektórych procesów, jak funkcjonowanie szkoły w budynku przy obecnej ulicy Żelaznej, likwidacja cmentarza żydowskiego przy ulicy Gwarnej, czy współczesne wyzwania związane z upamiętnieniem niektórych miejsc, jak np. terenu po Nowej Synagodze przy ul. Łąkowej, gdzie do dziś znajdują się XIX-wieczne fundamenty budowli.

Książka jest efektem kilkuletnich prac badawczych międzynarodowego interdyscyplinarnego zespołu składającego się z 22 osób z 6 krajów, prowadzonych w latach 2018–2021 przez Politechnikę Drezdeńską. Została opublikowana w październiku 2023 roku przez Neofelis Verlag, a teksty zostały napisane w języku angielskim lub niemieckim. Link do publikacji. Link do fotoreportażu z publicznej inauguracji książki.